نوع مقاله : علمی - ترویجی
نویسندگان
1 دانشیار دانشگاه علوم و معارف قرآن- قم
2 دانشگاه علوم و معارف قرآن
3 دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم
چکیده
کارآمدی یا ناکارآمدی احکام غیرعبادی قرآن از مسائل مهمی است که- در عصر حاضر- از زوایای گوناگون مورد کنکاش و مداقه قرار گرفته است. نظریه نسخ عقلی، یکی از این نظریات است که با باور به ناکارآمدی احکام مزبور در عصر حاضر، جاودانگی قرآن را نشانه می‌رود و به جایگزینی این احکام بوسیله احکام برگرفته از عقل قطعی یا ظنی یا سیره عقلاء حکم می دهد. تقسیم‌بندی‌های دوگانه احکام- به عنوان یکی از مبانی نظریه مزبور- در پی اثبات انگاره ناکارآمدی آیات الاحکام است. از این رو، در جستار پیش رو با روشی توصیفی- تحلیلی اعتبارسنجی شده است، نتیجه آنکه این تقسیم‌بندی‌ها با اشکالات مهمی مواجه است که مهم‌ترین آنها را می-توان در عناوینِ "عدم اتقان"، "ابهام تعریفی"، "ابهام تحدیدی" و "وجود تناقضات کمّی و کیفی در اصل و فروع فرضیه مزبور" عنوان کرد؛ اشکالاتی که مخالفت ادله درون‌متنی فراوان را نیز باید به آن بیافزاییم تا بی اعتباری نظریه مزبور آشکارتر شود. بسیاری از احکام غیرعبادی قرآنی مزیت‌هایی نسبت به قوانین مشابه دارند که کارآمدی و منسوخ نشدن آن را نشان می‌دهد و برخی از آنها نیز در حوزه نسخ تمهیدی قرار دارد و اساسا مسئله کارآمدی یا ناکارآمدی- که با جاودانگی ارتباط دارد- درباره آن مطرح نیست.
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
Validation The theory of the Non-worship Ayat Al-Ahkam ineffectiveness
نویسندگان [English]
- seyed abdorrasul hoseynizadeh 1
- Rahim Haseli 2
- fatemeh firoraghi 3
1
2 دانشگاه علوم و معارف قرآن
3 دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم
چکیده [English]
The effectiveness or ineffectiveness of non-Quranic rulings is one of the issues that have been explored from various angles in the present era. The theory of rational manuscripts is one of these theories which, by believing in the ineffectiveness of the aforementioned decrees in the present age, indicate the immortality of the Qur'an, and rules the replacement of these rulers by decrees derived from definite or doubtful reason. Dividing the divine judgments-as one of the fundamentals of the theory-seeks to prove the ineffectiveness of the verses of Allah. Therefore, the following is validated by a descriptive-analytic method in the preceding research, as a result of which these divisions are faced with important problems, the most important of which can be in the titles of "failure", "definition ambiguity" , "Ambiguity of limitations" and "the existence of quantitative and qualitative inconsistencies in the essence of the hypothesis"; the difficulties that we must add to the opposition to the many intrinsic arguments must be made clearer in order to discredit the aforementioned theory
کلیدواژه‌ها [English]
- آیات الاحکام
- احکام غیرعبادی
- نسخ عقلی
- استمرار نسخ
- عقل و بنای عقلاء
ابن‌بابویه، محمدابن علی. (1413ق.). من لا یحضره الفقیه. محقق: علی‌اکبر غفاری. چ 2. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
ابن‌فهد حلی، احمد‌ابن محمد. (1375ش.). آیین بندگی و نیایش (ترجمة عدۀ الداعی). مترجم: حسین غفاری ساروی. چ 1. قم: بنیاد معارف اسلامی.
ابوزید، نصر حامد. (1992م.). نقد الخطاب الدینی. قاهره: سینا للنشر.
ابوزید،نصر حامد . (1380ش.). معنای متن. ترجمة مرتضی کریمی‌نیا. تهران: طرح نو.
احمدی‌نژاد، فاطمه و حسینی‌زاده، سید عبدالرسول و ابوترابی، محمود. (1397). «معناشناسی نسخ تدریجی، مشروط و تدریجی از منظر آیت الله معرفت». فصلنامة علمی ـ پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء. سال پانزدهم، شمارة 1.
اربلی، علی‌ابن عیسی. (1381ق.). کشف الغمة فی معرفۀ الائمه. محقق: هاشم رسولی محلاتی. چ 1. تبریز: بنی‌هاشمی.
ایروانی نجفی، مرتضی و شاه‌پسند، الهه. (1390ش.). «نقدی بر نظریه تحریم تدریجی خمر». مجلة آموزه‌های قرآنی. شمارة 14. پاییز و زمستان.
باهری، محمد، و داور، میرزا علی اکبرخان. (1380ش.). نگرشی بر حقوق جزای عمومی. گردآورنده: رضا شکری. تهران: انتشارات مجد.
بحرانی، سیّد هاشم. (1416ق.). البرهان فی تفسیر القرآن. تهران: بنیاد بعثت.
جوادی آملی، عبدالله. (1391ش.). گستره دین. تحقیق و تنظیم محمدرضا مصطفی‌پور. چ 3. قم: مرکز نشر اسراء.
حر عاملی، محمد. (1409ق.). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشرعیه. قم: مؤسسة آل البیت، لإحیاء التراث.
دهلوی، احمد. (بی‌تا). حجۀ الله البالغه. مترجم: سید محمدیوسف حسین پور. چاپ الکترونیکی.
دیلمی، حسن‌ابن محمد. (1412ق.). ارشاد القلوب الی الصواب. چ 1. قم: شریف الرضی.
ربانی گلپایگانی، علی. (1391). .eshia.ir/Feqh/Archive/text/rabani/kalam/90/910219
سروش، عبدالکریم. (1377ش.).«ذاتی و عرضی». مجلة کیان. شمارة 42.
سروش، عبداکریم. (1385ش.). بسط تجربه نبوی. تهران: صراط.
سروش،عبدالکریم. (1378ش.). قبض و بسط حقوق زنان. مجله زنان. شماره59.
سروش و همکاران. (1382ش.). اندر باب اجتهاد. تهران: طرح نو.
سـلطانی رنانی، مهدی. (1386ش.). «نسخ در قرآن از دیدگاه آیۀ‌الله معرفت». الهیات و حقوق . شمارة
طبرسی، احمد‌بن علی. (1403ق.). الاحتجاج علی اهل اللجاج. محقق: محمدباقر خرسان. چ 1. مشهد: نشر مرتضی.
طبرسی، فضل‌بن حسن. (1372ش.). مجمع‌البیان لعلوم القرآن. چ 3. تهران: ناصرخسرو.
عرب صالحی، محمد. (1389ش.). «تاریخ‌مندی شریعت؛ بدعت یا نوآوری». مجلة کتاب نقد. شمارة 54،
عرب صالحی، محمد . (1391ش.). فقه و عقل. چ 5. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
عیّاشی، محمّد‌ابن مسعود. (1991م.). تفسیر العیّاشی. بیروت: مؤسّسة األعلمی للمطبوعات.
فراستخواه، مقصود. (1377ش.). دین و جامعه (مجموعه مقالات). تهران: شرکت سهامی انتشار.
فنائی، ابوالقاسم. (1394ش.). اخلاق دینشناسی. تهران: نگاه معاصر.
قرشی، سید علی‌اکبر. (1377ش.). تفسیر احسن‌الحدیث. تهران: بنیاد بعثت.
کاظمی، محمدعلی. (1417ق.). فوائدالأصول، تقریرات درس اصول غروی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
کدیور، محسن. ایضاح نسخ عقلی (مقاله)، kadivar.com/?p=14660، 1394.
کدیور،محسن. (1381ش.). سنت و سکولاریسم (مجموعه گفتارها). تهران: مؤسسة فرهنگی صراط.
کدیور،محسن. روزنامة یاس نو. 1382/6/3، شمارة 142.
کراکجی، محمدابن علی. (1410ق.). کنزالفوائد. محقق: عبدالله نعمۀ. چ 1. قم: دار الذخائر.
کریمی، مصطفی. (1390ش.). جامعیت قرآن کریم، پژوهشی در قلمرو موضوعی قرآن. تهران: سازمان انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی. ،
کلینی، محمدابن یعقوب. (1407ق.). الکافی. محقق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. چ 4. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مجتهد شبستری، محمد. (1381ش.). نقدی بر قرائت رسمی از دین. تهران: طرح نو.
مجلسی، محمد باقر. (1403ق.). بحار الانوار. چ 2. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
محمد طه، محمود. (1972م.). الثورۀ الثقافیه. الطبعۀ الاولی. مکتبۀ الفکرۀ الجمهوریۀ.
محمد، طه. (1971م.). القرآن و مصطفی محمود و الفهم العصری. الطبعۀ الاولی. مکتبۀ الفکرۀ الجمهوریۀ.
محمد، طه . (1969م.). الاسلام برسالته الاولی لا یصلح لانسانیۀ القرن العشرین. مکتبۀ الفکریه الجمهوریه، الطبعۀ الاولی
(الموقع الکترونی للفکرۀ الجمهوریه).
محمد، طه . (1389ق.). الرسالۀ الثانیۀ من الاسلام. بیجا: چاپ الکترونیکی.
مسعودی، محمدمهدی. (1374ش.). «گسترة مباحث فقهی». فصلنامة پژوهشهای قرآنی. دورة1، شمارة 4.
مسعودی، جهانگیر. (1392ش.). هرمنوتیک و نواندیشی دینی (تطبیق اصول هرمنوتیک گادامر و تطبیق آن بر مبانی معرفتی نواندیشان مسلمان ایرانی). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1391ش.). شرح نهایۀ‌الحکمة. تحقیق و نگارش عبدالرسول عبودیت. قم: انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمد تقی . (1386ش.). تعدد قرائت‌ها. تحقیق و نگارش غلامعلی عزیزیکیا. چ 3.
قم: انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مظفر، محمدرضا. (1375ش.). المنطق. چ 12. تهران: فیروزآبادی
مظفر، محمدرضا. (1372ش.). منطق. مترجم: علی شیروانی. چ 1. قم: دارالعلم.
موسوی خمینی، سید روح‌الله. (1410ق.). مکاسب محرمه. قم: انتشارات مؤسسة اسماعیلیان.
نکونام، جعفر. (1394ش.). پاسخ به شبهات دینی و مذهبی. قم: انتشارات آیین احمد.
واعظی، احمد. (1389ش.). «نقد تقریر نصرحامد ابوزید از تاریخ‌مندی قرآن». مجلة قرآن‌شناخت. شمارة 6.
هاشمی، محمدمنصور. (1396ش.). دین‌اندیشان متجدد. چ 5. تهران: کویر.
Suha Taji- Farouki. (2004). “Modern Muslim Intellectuals and The Quran”.
Oxford University Press in association with The Institute of Islam Studies London. 47-51.
ابن‌بابویه، محمدبن علی. (1413ق.). من لا یحضره الفقیه. محقق: علی‌اکبر غفاری. چ 2. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
ابن‌فهد حلی، احمد‌بن محمد. (1375ش.). آیین بندگی و نیایش (ترجمة عدۀ الداعی). مترجم: حسین غفاری ساروی. چ 1. قم: بنیاد معارف اسلامی.
ابوزید، نصر حامد. (1992م.). نقد الخطاب الدینی. قاهره: سینا للنشر.
ابوزید،نصرحامد. (1380ش.). معنای متن. ترجمة مرتضی کریمی‌نیا. تهران: طرح نو.
احمدی‌نژاد، فاطمه و حسینی‌زاده، سید عبدالرسول و ابوترابی، محمود. (1397). «معناشناسی نسخ تدریجی، مشروط و تدریجی از منظر
آیت الله معرفت». فصلنامة علمی ـ پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء. سال پانزدهم، شمارة 1.
اربلی، علی‌بن عیسی. (1381ق.). کشف الغمة فی معرفۀ الائمه. محقق: هاشم رسولی محلاتی. چ 1. تبریز: بنی‌هاشمی.
ایروانی نجفی، مرتضی و شاه‌پسند، الهه. (1390ش.). «نقدی بر نظریه تحریم تدریجی خمر». مجلة آموزه‌های قرآنی. شمارة 14. پاییز و
زمستان.
باهری، محمد، و داور، میرزا علیاکبرخان. (1380ش.). نگرشی بر حقوق جزای عمومی. گردآورنده: رضا شکری. تهران: انتشارات مجد.
بحرانی، سیّد هاشم. (1416ق.). البرهان فی تفسیر القرآن. تهران: بنیاد بعثت.
جوادی آملی، عبدالله. (1391ش.). گستره دین. تحقیق و تنظیم محمدرضا مصطفی‌پور. چ 3. قم: مرکز نشر اسراء.
حر عاملی، محمد. (1409ق.). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشرعیه. قم: مؤسسة آل البیت، لإحیاء التراث.
دهلوی، احمد. (بی‌تا). حجۀ الله البالغه. مترجم: سید محمدیوسف حسین پور. چاپ الکترونیکی.
دیلمی، حسن‌ابن محمد. (1412ق.). ارشاد القلوب الی الصواب. چ 1. قم: شریف الرضی.
ربانی گلپایگانی، علی. (1391). .eshia.ir/Feqh/Archive/text/rabani/kalam/90/910219
سروش، عبدالکریم. (1377ش.).«ذاتی و عرضی». مجلة کیان. شمارة 42.
سروش، عبدالکریم . (1385ش.). بسط تجربه نبوی. تهران: صراط.
سروش، عبدالکریم . (1378ش.). قبض و بسط حقوق زنان. مجله زنان. شماره59.
سروش و همکاران. (1382ش.). اندر باب اجتهاد. تهران: طرح نو.
سلطانی رنانی، مهدی. (1386ش.). «نسخ در قرآن از دیدگاه آیۀ‌الله معرفت». الهیات و حقوق . شمارة
طبرسی، احمد‌بن علی. (1403ق.). الاحتجاج علی اهل اللجاج. محقق: محمدباقر خرسان. چ 1. مشهد: نشر مرتضی.
طبرسی، فضل‌بن حسن. (1372ش.). مجمع‌البیان لعلوم القرآن. چ 3. تهران: ناصرخسرو.
عرب‌صالحی، محمد. (1389ش.). «تاریخ‌مندی شریعت؛ بدعت یا نوآوری». مجلة کتاب نقد. شمارة 54،
عرب صالحی، محمد . (1391ش.). فقه و عقل. چ 5. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
عیّاشی، محمّد‌ابن مسعود. (1991م.). تفسیر العیّاشی. بیروت: مؤسّسة األعلمی للمطبوعات.
فراست خواه، مقصود. (1377ش.). دین و جامعه (مجموعه مقالات). تهران: شرکت سهامی انتشار.
فنائی، ابوالقاسم. (1394ش.). اخلاق دینشناسی. تهران: نگاه معاصر.
قرشی، سید علی‌اکبر. (1377ش.). تفسیر احسن‌الحدیث. تهران: بنیاد بعثت.
کاظمی، محمدعلی. (1417ق.). فوائدالأصول، تقریرات درس اصول غروی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
کدیور، محسن. ایضاح نسخ عقلی (مقاله)، kadivar.com/?p=14660، 1394.
کدیور، محسن . (1381ش.). سنت و سکولاریسم (مجموعه گفتارها). تهران: مؤسسة فرهنگی صراط.
کدیور، محسن . روزنامة یاس نو. 1382/6/3، شمارة 142.
کراکجی، محمدابن علی. (1410ق.). کنزالفوائد. محقق: عبدالله نعمۀ. چ 1. قم: دار الذخائر.
کریمی، مصطفی. (1390ش.). جامعیت قرآن کریم، پژوهشی در قلمرو موضوعی قرآن. تهران: سازمان انتشارات پژوهشکده
فرهنگ و اندیشه اسلامی. ،
کلینی، محمدابن یعقوب. (1407ق.). الکافی. محقق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. چ 4. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مجتهد شبستری، محمد. (1381ش.). نقدی بر قرائت رسمی از دین. تهران: طرح نو.
مجلسی، محمد باقر. (1403ق.). بحار الانوار. چ 2. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
محمد طه، محمود. (1972م.). الثورۀ الثقافیه. الطبعۀ الاولی. مکتبۀ الفکرۀ الجمهوریۀ.
محمدطه، محمود . (1971م.). القرآن و مصطفی محمود و الفهم العصری. الطبعۀ الاولی. مکتبۀ الفکرۀ الجمهوریۀ.
محمدطه، محمود . (1969م.). الاسلام برسالته الاولی لا یصلح لانسانیۀ القرن العشرین. مکتبۀ الفکریه الجمهوریه، الطبعۀ
الاولی (الموقع الکترونی للفکرۀ الجمهوریه).
محمدطه، محمود. (1389ق.). الرسالۀ الثانیۀ من الاسلام. بیجا: چاپ الکترونیکی.
مسعودی، محمدمهدی. (1374ش.). «گسترة مباحث فقهی». فصلنامة پژوهشهای قرآنی. دورة1، شمارة 4.
مسعودی، جهانگیر. (1392ش.). هرمنوتیک و نواندیشی دینی (تطبیق اصول هرمنوتیک گادامر و تطبیق آن بر مبانی معرفتی
نواندیشان مسلمان ایرانی). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1391ش.). شرح نهایۀ‌الحکمة. تحقیق و نگارش عبدالرسول عبودیت. قم: انتشارات مؤسسة آموزشی و
پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی . (1386ش.). تعدد قرائت‌ها. تحقیق و نگارش غلامعلی عزیزیکیا. چ 3.
قم: انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مظفر، محمدرضا. (1375ش.). المنطق. چ 12. تهران: فیروزآبادی.
مظفر، محمدرضا. (1372ش.). منطق. مترجم: علی شیروانی. چ 1. قم: دارالعلم.
موسوی خمینی، سید روح‌الله. (1410ق.). مکاسب محرمه. قم: انتشارات مؤسسة اسماعیلیان.
نکونام، جعفر. (1394ش.). پاسخ به شبهات دینی و مذهبی. قم: انتشارات آیین احمد.
واعظی، احمد. (1389ش.). «نقد تقریر نصرحامد ابوزید از تاریخ‌مندی قرآن». مجلة قرآن‌شناخت. شمارة 6.
هاشمی، محمدمنصور. (1396ش.). دین‌اندیشان متجدد. چ 5. تهران: کویر.
Suha Taji- Farouki. (2004). “Modern Muslim Intellectuals and The Quran”.
Oxford University Press in association with The Institute of Islam Studies London. 47-51.
ابن‌بابویه، محمدابن علی. (1413ق.). من لا یحضره الفقیه. محقق: علی‌اکبر غفاری. چ 2. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
ابن‌فهد حلی، احمد‌ابن محمد. (1375ش.). آیین بندگی و نیایش (ترجمة عدۀ الداعی). مترجم: حسین غفاری ساروی. چ 1. قم: بنیاد
معارف اسلامی.
ابوزید، نصر حامد. (1992م.). نقد الخطاب الدینی. قاهره: سینا للنشر.
ابوزید،نصرحامد . (1380ش.). معنای متن. ترجمة مرتضی کریمی‌نیا. تهران: طرح نو.
احمدی‌نژاد، فاطمه و حسینی‌زاده، سید عبدالرسول و ابوترابی، محمود. (1397). «معناشناسی نسخ تدریجی، مشروط و تدریجی از منظر
آیت الله معرفت». فصلنامة علمی ـ پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء. سال پانزدهم، شمارة 1.
اربلی، علی‌ابن عیسی. (1381ق.). کشف الغمة فی معرفۀ الائمه. محقق: هاشم رسولی محلاتی. چ 1. تبریز: بنی‌هاشمی.
ایروانی نجفی، مرتضی و شاه‌پسند، الهه. (1390ش.). «نقدی بر نظریه تحریم تدریجی خمر». مجلة آموزه‌های قرآنی. شمارة 14. پاییز و
زمستان.
باهری، محمد، و داور، میرزا علیاکبرخان. (1380ش.). نگرشی بر حقوق جزای عمومی. گردآورنده: رضا شکری. تهران: انتشارات مجد.
بحرانی، سیّد هاشم. (1416ق.). البرهان فی تفسیر القرآن. تهران: بنیاد بعثت.
جوادی آملی، عبدالله. (1391ش.). گستره دین. تحقیق و تنظیم محمدرضا مصطفی‌پور. چ 3. قم: مرکز نشر اسراء.
حر عاملی، محمد. (1409ق.). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشرعیه. قم: مؤسسة آل البیت، لإحیاء التراث.
دهلوی، احمد. (بی‌تا). حجۀ الله البالغه. مترجم: سید محمدیوسف حسین پور. چاپ الکترونیکی.
دیلمی، حسن‌بن محمد. (1412ق.). ارشاد القلوب الی الصواب. چ 1. قم: شریف الرضی.
ربانی گلپایگانی، علی. (1391). .eshia.ir/Feqh/Archive/text/rabani/kalam/90/910219
سروش، عبدالکریم. (1377ش.).«ذاتی و عرضی». مجلة کیان. شمارة 42.
سروش، عبدالکریم . (1385ش.). بسط تجربه نبوی. تهران: صراط.
سروش، عبدالکریم . (1378ش.). قبض و بسط حقوق زنان. مجله زنان. شماره59.
سروش و همکاران. (1382ش.). اندر باب اجتهاد. تهران: طرح نو.
سلطانی رنانی، مهدی. (1386ش.). «نسخ در قرآن از دیدگاه آیۀ‌الله معرفت». الهیات و حقوق . شمارة
طبرسی، احمد‌ابن علی. (1403ق.). الاحتجاج علی اهل اللجاج. محقق: محمدباقر خرسان. چ 1. مشهد: نشر مرتضی.
طبرسی، فضل‌ابن حسن. (1372ش.). مجمع‌البیان لعلوم القرآن. چ 3. تهران: ناصرخسرو.
عرب‌صالحی، محمد. (1389ش.). «تاریخ‌مندی شریعت؛ بدعت یا نوآوری». مجلة کتاب نقد. شمارة 54،
عرب صالحی، محمد. (1391ش.). فقه و عقل. چ 5. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
عیّاشی، محمّد‌بن مسعود. (1991م.). تفسیر العیّاشی. بیروت: مؤسّسة األعلمی للمطبوعات.
فراستخواه، مقصود. (1377ش.). دین و جامعه (مجموعه مقالات). تهران: شرکت سهامی انتشار.
فنائی، ابوالقاسم. (1394ش.). اخلاق دینشناسی. تهران: نگاه معاصر.
قرشی، سید علی‌اکبر. (1377ش.). تفسیر احسن‌الحدیث. تهران: بنیاد بعثت.
کاظمی، محمدعلی. (1417ق.). فوائدالأصول، تقریرات درس اصول غروی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
کدیور، محسن. ایضاح نسخ عقلی (مقاله)، kadivar.com/?p=14660، 1394.
کدیور، محسن . (1381ش.). سنت و سکولاریسم (مجموعه گفتارها). تهران: مؤسسة فرهنگی صراط.
کدیور، محسن. روزنامة یاس نو. 1382/6/3، شمارة 142.
کراکجی، محمدبن علی. (1410ق.). کنزالفوائد. محقق: عبدالله نعمۀ. چ 1. قم: دار الذخائر.
کریمی، مصطفی. (1390ش.). جامعیت قرآن کریم، پژوهشی در قلمرو موضوعی قرآن. تهران: سازمان انتشارات پژوهشکده
فرهنگ و اندیشه اسلامی. ،
کلینی، محمدبن یعقوب. (1407ق.). الکافی. محقق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. چ 4. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مجتهد شبستری، محمد. (1381ش.). نقدی بر قرائت رسمی از دین. تهران: طرح نو.
مجلسی، محمد باقر. (1403ق.). بحار الانوار. چ 2. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
محمد طه، محمود. (1972م.). الثورۀ الثقافیه. الطبعۀ الاولی. مکتبۀ الفکرۀ الجمهوریۀ.
محمدطه، محمود. (1971م.). القرآن و مصطفی محمود و الفهم العصری. الطبعۀ الاولی. مکتبۀ الفکرۀ الجمهوریۀ.
محمدطه، محمود . (1969م.). الاسلام برسالته الاولی لا یصلح لانسانیۀ القرن العشرین. مکتبۀ الفکریه الجمهوریه، الطبعۀ
الاولی (الموقع الکترونی للفکرۀ الجمهوریه).
محمدطه، محمود. (1389ق.). الرسالۀ الثانیۀ من الاسلام. بیجا: چاپ الکترونیکی.
مسعودی، محمدمهدی. (1374ش.). «گسترة مباحث فقهی». فصلنامة پژوهشهای قرآنی. دورة1، شمارة 4.
مسعودی، جهانگیر. (1392ش.). هرمنوتیک و نواندیشی دینی (تطبیق اصول هرمنوتیک گادامر و تطبیق آن بر مبانی معرفتی
نواندیشان مسلمان ایرانی). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1391ش.). شرح نهایۀ‌الحکمة. تحقیق و نگارش عبدالرسول عبودیت. قم: انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
ـــــــــــــــــــــــ . (1386ش.). تعدد قرائت‌ها. تحقیق و نگارش غلامعلی عزیزیکیا. چ 3.
قم: انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مظفر، محمدرضا. (1375ش.). المنطق. چ 12. تهران: فیروزآبادی.
محمدطه، محمود. (1372ش.). منطق. مترجم: علی شیروانی. چ 1. قم: دارالعلم.
موسوی خمینی، سید روح‌الله. (1410ق.). مکاسب محرمه. قم: انتشارات مؤسسة اسماعیلیان.
نکونام، جعفر. (1394ش.). پاسخ به شبهات دینی و مذهبی. قم: انتشارات آیین احمد.
واعظی، احمد. (1389ش.). «نقد تقریر نصرحامد ابوزید از تاریخ‌مندی قرآن». مجلة قرآن‌شناخت. شمارة 6.
هاشمی، محمدمنصور. (1396ش.). دین‌اندیشان متجدد. چ 5. تهران: کویر.
Suha Taji- Farouki. (2004). “Modern Muslim Intellectuals and The Quran”.
Oxford University Press in association with The Institute of Islam Studies London. 47-51.
ابن‌بابویه، محمدبن علی. (1413ق.). من لا یحضره الفقیه. محقق: علی‌اکبر غفاری. چ 2. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
ابن‌فهد حلی، احمد‌بن محمد. (1375ش.). آیین بندگی و نیایش (ترجمة عدۀ الداعی). مترجم: حسین غفاری ساروی. چ 1. قم: بنیاد معارف اسلامی.
ابوزید، نصر حامد. (1992م.). نقد الخطاب الدینی. قاهره: سینا للنشر.
ابوزید، نصرحامد. (1380ش.). معنای متن. ترجمة مرتضی کریمی‌نیا. تهران: طرح نو.
احمدی‌نژاد، فاطمه و حسینی‌زاده، سید عبدالرسول و ابوترابی، محمود. (1397). «معناشناسی نسخ تدریجی، مشروط و تدریجی از منظر
آیت الله معرفت». فصلنامة علمی ـ پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء. سال پانزدهم، شمارة 1.
اربلی، علی‌ابن عیسی. (1381ق.). کشف الغمة فی معرفۀ الائمه. محقق: هاشم رسولی محلاتی. چ 1. تبریز: بنی‌هاشمی.
ایروانی نجفی، مرتضی و شاه‌پسند، الهه. (1390ش.). «نقدی بر نظریه تحریم تدریجی خمر». مجلة آموزه‌های قرآنی. شمارة 14. پاییز و زمستان.
باهری، محمد، و داور، میرزا علیاکبرخان. (1380ش.). نگرشی بر حقوق جزای عمومی. گردآورنده: رضا شکری. تهران: انتشارات مجد.
بحرانی، سیّد هاشم. (1416ق.). البرهان فی تفسیر القرآن. تهران: بنیاد بعثت.
جوادی آملی، عبدالله. (1391ش.). گستره دین. تحقیق و تنظیم محمدرضا مصطفی‌پور. چ 3. قم: مرکز نشر اسراء.
حر عاملی، محمد. (1409ق.). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشرعیه. قم: مؤسسة آل البیت، لإحیاء التراث.
دهلوی، احمد. (بی‌تا). حجۀ الله البالغه. مترجم: سید محمدیوسف حسین پور. چاپ الکترونیکی.
دیلمی، حسن‌بن محمد. (1412ق.). ارشاد القلوب الی الصواب. چ 1. قم: شریف الرضی.
ربانی گلپایگانی، علی. (1391). .eshia.ir/Feqh/Archive/text/rabani/kalam/90/910219
سروش، عبدالکریم. (1377ش.).«ذاتی و عرضی». مجلة کیان. شمارة 42.
ـــــــــــــــــ . (1385ش.). بسط تجربه نبوی. تهران: صراط.
ـــــــــــــــــ . (1378ش.). قبض و بسط حقوق زنان. مجله زنان. شماره59.
سروش و همکاران. (1382ش.). اندر باب اجتهاد. تهران: طرح نو.
ابن‌بابویه، محمدبن علی. (1413ق.). من لا یحضره الفقیه. محقق: علی‌اکبر غفاری. چ 2. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
ابن‌فهد حلی، احمد‌بن محمد. (1375ش.). آیین بندگی و نیایش (ترجمة عدۀ الداعی). مترجم: حسین غفاری ساروی. چ 1. قم: بنیاد معارف اسلامی.
ابوزید، نصر حامد. (1992م.). نقد الخطاب الدینی. قاهره: سینا للنشر.
ــــــــــــــــ . (1380ش.). معنای متن. ترجمة مرتضی کریمی‌نیا. تهران: طرح نو.
احمدی‌نژاد، فاطمه و حسینی‌زاده، سید عبدالرسول و ابوترابی، محمود. (1397). «معناشناسی نسخ تدریجی، مشروط و تدریجی از منظر آیت الله معرفت». فصلنامة علمی ـ پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهراء. سال پانزدهم، شمارة 1.
اربلی، علی‌بن عیسی. (1381ق.). کشف الغمة فی معرفۀ الائمه. محقق: هاشم رسولی محلاتی. چ 1. تبریز: بنی‌هاشمی.
ایروانی نجفی، مرتضی و شاه‌پسند، الهه. (1390ش.). «نقدی بر نظریه تحریم تدریجی خمر». مجلة آموزه‌های قرآنی. شمارة 14. پاییز و زمستان.
باهری، محمد، و داور، میرزا علیاکبرخان. (1380ش.). نگرشی بر حقوق جزای عمومی. گردآورنده: رضا شکری. تهران: انتشارات مجد.
بحرانی، سیّد هاشم. (1416ق.). البرهان فی تفسیر القرآن. تهران: بنیاد بعثت.
جوادی آملی، عبدالله. (1391ش.). گستره دین. تحقیق و تنظیم محمدرضا مصطفی‌پور. چ 3. قم: مرکز نشر اسراء.
حر عاملی، محمد. (1409ق.). وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشرعیه. قم: مؤسسة آل البیت، لإحیاء التراث.
دهلوی، احمد. (بی‌تا). حجۀ الله البالغه. مترجم: سید محمدیوسف حسین پور. چاپ الکترونیکی.
دیلمی، حسن‌بن محمد. (1412ق.). ارشاد القلوب الی الصواب. چ 1. قم: شریف الرضی.
ربانی گلپایگانی، علی. (1391). .eshia.ir/Feqh/Archive/text/rabani/kalam/90/910219
سروش، عبدالکریم. (1377ش.).«ذاتی و عرضی». مجلة کیان. شمارة 42.
سروش، عبدالکریم . (1385ش.). بسط تجربه نبوی. تهران: صراط.
سروش، عبدالکریم . (1378ش.). قبض و بسط حقوق زنان. مجله زنان. شماره59.
سروش و همکاران. (1382ش.). اندر باب اجتهاد. تهران: طرح نو.
سلطانی رنانی، مهدی. (1386ش.). «نسخ در قرآن از دیدگاه آیۀ‌الله معرفت». الهیات و حقوق . شمارة
طبرسی، احمد‌بن علی. (1403ق.). الاحتجاج علی اهل اللجاج. محقق: محمدباقر خرسان. چ 1. مشهد: نشر مرتضی.
طبرسی، فضل‌بن حسن. (1372ش.). مجمع‌البیان لعلوم القرآن. چ 3. تهران: ناصرخسرو.
عرب‌صالحی، محمد. (1389ش.). «تاریخ‌مندی شریعت؛ بدعت یا نوآوری». مجلة کتاب نقد. شمارة 54،
عرب صالحی، محمد . (1391ش.). فقه و عقل. چ 5. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
عیّاشی، محمّد‌بن مسعود. (1991م.). تفسیر العیّاشی. بیروت: مؤسّسة األعلمی للمطبوعات.
فراستخواه، مقصود. (1377ش.). دین و جامعه (مجموعه مقالات). تهران: شرکت سهامی انتشار.
فنائی، ابوالقاسم. (1394ش.). اخلاق دینشناسی. تهران: نگاه معاصر.
قرشی، سید علی‌اکبر. (1377ش.). تفسیر احسن‌الحدیث. تهران: بنیاد بعثت.
کاظمی، محمدعلی. (1417ق.). فوائدالأصول، تقریرات درس اصول غروی. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
کدیور، محسن. ایضاح نسخ عقلی (مقاله)، kadivar.com/?p=14660، 1394.
کدیور، محسن . (1381ش.). سنت و سکولاریسم (مجموعه گفتارها). تهران: مؤسسة فرهنگی صراط.
کدیور، محسن . روزنامة یاس نو. 1382/6/3، شمارة 142.
کراکجی، محمدابن علی. (1410ق.). کنزالفوائد. محقق: عبدالله نعمۀ. چ 1. قم: دار الذخائر.
کریمی، مصطفی. (1390ش.). جامعیت قرآن کریم، پژوهشی در قلمرو موضوعی قرآن. تهران: سازمان انتشارات پژوهشکده
فرهنگ و اندیشه اسلامی. ،
کلینی، محمدابن یعقوب. (1407ق.). الکافی. محقق: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی. چ 4. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مجتهد شبستری، محمد. (1381ش.). نقدی بر قرائت رسمی از دین. تهران: طرح نو.
مجلسی، محمد باقر. (1403ق.). بحار الانوار. چ 2. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
محمد طه، محمود. (1972م.). الثورۀ الثقافیه. الطبعۀ الاولی. مکتبۀ الفکرۀ الجمهوریۀ.
محمدطه، محمود . (1971م.). القرآن و مصطفی محمود و الفهم العصری. الطبعۀ الاولی. مکتبۀ الفکرۀ الجمهوریۀ.
محمد طه، محمود. (1969م.). الاسلام برسالته الاولی لا یصلح لانسانیۀ القرن العشرین. مکتبۀ الفکریه الجمهوریه، الطبعۀ
الاولی (الموقع الکترونی للفکرۀ الجمهوریه).
محمدطه، محمود . (1389ق.). الرسالۀ الثانیۀ من الاسلام. بیجا: چاپ الکترونیکی.
مسعودی، محمدمهدی. (1374ش.). «گسترة مباحث فقهی». فصلنامة پژوهشهای قرآنی. دورة1، شمارة 4.
مسعودی، جهانگیر. (1392ش.). هرمنوتیک و نواندیشی دینی (تطبیق اصول هرمنوتیک گادامر و تطبیق آن بر مبانی معرفتی
نواندیشان مسلمان ایرانی). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1391ش.). شرح نهایۀ‌الحکمة. تحقیق و نگارش عبدالرسول عبودیت. قم: انتشارات مؤسسة آموزشی و
پژوهشی امام خمینی.
مصباح یزدی، محمدتقی . (1386ش.). تعدد قرائت‌ها. تحقیق و نگارش غلامعلی عزیزیکیا. چ 3.
قم: انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
مظفر، محمدرضا. (1375ش.). المنطق. چ 12. تهران: فیروزآبادی.
مظفر، محمدرضا. (1372ش.). منطق. مترجم: علی شیروانی. چ 1. قم: دارالعلم.
موسوی خمینی، سید روح‌الله. (1410ق.). مکاسب محرمه. قم: انتشارات مؤسسة اسماعیلیان.
نکونام، جعفر. (1394ش.). پاسخ به شبهات دینی و مذهبی. قم: انتشارات آیین احمد.
واعظی، احمد. (1389ش.). «نقد تقریر نصرحامد ابوزید از تاریخ‌مندی قرآن». مجلة قرآن‌شناخت. شمارة 6.
هاشمی، محمدمنصور. (1396ش.). دین‌اندیشان متجدد. چ 5. تهران: کویر.
Suha Taji- Farouki. (2004). “Modern Muslim Intellectuals and The Quran”.
Oxford University Press in association with The Institute of Islam Studies London. 47-51.
)