پی‌نوشت‌ها:
1. نواندیشی یا روشنفکری دینی می‌تواند معانی متفاوتی داشته باشد؛ چنان‌که می‌توان «بازگشت به دین»، «بازگشت به دین اصیل»، «مدرن‌سازی دین»، «عقلانی‌سازی دین»، «بازسازی دین» و... را از جمله معانی آن دانست. با مدّ نظر قرار دادن هر یک از معانی مزبور می‌توان دسته‌ای از اندیشمندان را از نواندیشان به حساب آورد و بسیاری از متفکران شیعه، همچون شهید مطهری، علی شریعتی، صالحی نجف‌آبادی و... نیز در زمرة نواندیشان دینی قرار می‌گیرند. آنچه از نواندیشان دینی در متن این مقاله مراد است، کسانی هستند که به دنبال تعارض سنت و مدرنیته، رشد خردمحوری و نیز تحت تأثیر از مغرب زمین، به دنبال مقاصدمحوری در احکام شریعت، میل دادن احکام شریعت به سمت و سوی منشورهای حقوق بشری و اثبات تساوی حقوقی و... بوده‌اند و تمام نظریات آنان از یک مقوله به نام «وحی» نشأت می‌گیرد که با تفسیرهای متفاوت از آن، نظریات جدیدی را در حوزة دین بیان کرده‌اند. در میان شیعه نیز افراد زیادی مانند صدیقه وسمقی، ابوالقاسم فنایی، عبدالکریم سروش، مصطفی ملکیان، احمد قابل، محسن کدیور و... در این سلک قرار می‌گیرند که بیشتر اینان وامدار نظریات نواندیشان اهل سنت و متأخر از آنان هستند و از همین روی، سهم نواندیشان دینی اهل سنت در این زمینه بیش از نواندیشان شیعی به معنای گفته‌شده است (برای آشنایی بیشتر با جریان نواندیشی و نواندیشی تشیع، ر.ک؛ هاشمی، 1396: 14 و 32؛ مسعودی، 1392: 18؛ فراست‌خواه، 1388: 17، 70، 106، 116، 124، 125 و 189؛ مهریزی، 1394: 8 و...).
2. هفت شبانه‌روز پی‌درپی امساک از خوردن و نوشیدن.
3. «و أن الاسلام رسالتان: رسالة أولی قامت علی فروع القرآن و رسالة ثانیة تقوم علی أصوله و لقد وقع التفصیل علی الرسالة الأولی ولا تزال الرسالة الثانیة تنتظر التفصیل وسیتفق لها ذلک حین یجئ رجلها وحین تجئ أمتها...».
منابع
ابن‌منظور، محمدبن مکرّم. (1414ق.). لسان‌العرب. بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع ـ دار صادر.
جوادی آملی، عبدالله. (1378). تفسیر موضوعی قرآن کریم (قرآن در قرآن). قم: اسراء.
خویی، سید ابوالقاسم. (بی‌تا). البیان فی تفسیر القرآن. بی‌جا: بی‌نا.
زرکشی، محمدبن عبدالله. (1410ق.). البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دارالمعرفة.
زرقانی، محمد عبدالعظیم. (1385). مناهل العرفان فی علوم القرآن. ترجمة محسن آرمین. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زغلول، محمد حمد. (1425ق.). التفسیر بالرأی. ط2. دمشق: مکتبة الفارابی.
صابری، حسین. (1381). عقل و استنباط فقهی. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
طباطبائی، سید محمدحسین. (1390 ق.). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ . (1374). ترجمة تفسیر المیزان. ترجمة سید محمدباقر موسوی همدانی. قم: دفتر انتشارات جامعة مدرسین حوزة علمیة قم.
علیدوست، ابوالقاسم. (1391). فقه و عقل. قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشة اسلامی.
غریب‌الخمیس، رمضان. (1423ق.). الإمام محمد الغزالی جهوده فی التفسیر و علوم القرآن. قاهره: دارالحرم للتراث.
فراهیدی، خلیل‌بن احمد. (1409ق.). کتاب العین. چ 2. قم: نشر هجرت.
فراست‌خواه، مقصود. (1388). سرآغاز نواندیشی معاصر. تهران: شرکت سهامی انتشار.
فیومی، احمدبن محمد. (1414ق.). المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر. قم: مؤسسة دارالهجرة.
قدال، محمد سعید. (2002م.). تاریخ السودان الحدیث (1820ـ1955م.). ط2. بی‌جا: مرکز عبدالکریم میرغنی.
کدیور، محسن. (1394). «ایضاح نسخ عقلی». وب‌سایت رسمی محسن کدیور: .https://kadivar.com/?p=14660
ـــــــــــــــــــ . (1969م.). الف. الإسلام برسالته الأولی لایصلح لإنسانیة القرن العشرین. ط1. بی‌جا: بی‌نا (کتاب آنلاین).
ـــــــــــــــــــ . (1969م.).ب.الرسالةالثانیةمن الإسلام. ط3. سودان: بی‌نا (طبع الکترونیکی).
ـــــــــــــــــــ . (1971م.). الف. تطویر شریعةالأحوال الشخصیة. ط 1. بی‌جا: بی‌نا (کتاب آنلاین).
ـــــــــــــــــــ . (1971م.). ب. القرآن و مصطفی محمود والفهم العصری. ط1. بی‌جا: بی‌نا (کتاب آنلاین).
ـــــــــــــــــــ . (1972م.). الثورة الثقافیة. ط1. بی‌جا: بی‌نا (کتاب آنلاین).
مسعودی، جهانگیر. (1392). هرمنوتیک و نواندیشی دینی (تطبیق اصول هرمنوتیک گادامر و تطبیق آن بر مبانی معرفتی نواندیشان مسلمان ایرانی). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
معرفت، محمدهادی. (1383). «نوآوری‌ها و نظریات جدید در گفتگو با آیت‌الله معرفت». بینات، شماره44. سال یازدهم، ص99-107.
ــــــــــــــــــــــــ . (1415ق.). التمهید فی علوم القرآن. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
هاشمی، محمدمنصور. (1396). دین‌اندیشان متجدد؛ روشنفکری دینی از شریعتی تا ملکیان. تهران: کویر.
)